در اسلام حقوق به حق‌الله و حق‌الناس تقسیم می‌شود. «حق‌الله» حقوق خداوند بر بندگان و شامل تمام امر و نهی‌های الهی است. خداوند تکالیفی مانند نماز و روزه بر عهده بندگان خود گذاشته که در صورت انجام ندادن این تکالیف، توبه و قضای آن‌ها واجب می‌شود.

در مقابل آن «حق‌الناس» احترام به حقوق مردم بر یکدیگر است که فقط مخصوص حقوق مالی نیست و جان و آبروی افراد را نیز شامل می‌شود. در «رسالة الحقوق» یادگار چهارمین اختر برج امامت، بیش از 50حق و تکلیف نسبت به دیگران ذکر شده است. علامه طباطبایی(ره) در کتاب تفسیر المیزان در شرح آیه44 سوره مدثر بیان کرده: مراد از اطعام مسکین در این آیه، انفاق بر تهیدستان جامعه است و نماز نیز اشاره به حق‌الله دارد و این دو قسم حق را باید پرداخت.

با وجود این سفارش‌ها حتماً شما هم زیاد شنیده‌اید «خدا حق‌الله را می‌بخشد ولی حق‌الناس را نمی‌بخشد» یا «شما مراقب حق‌الناس باشید، مال مردم را نخورید و آبروی مردم را نریزید؛ نماز نخواندید مهم نیست، چون حق خداست و خدای مهربان از حق خودش می‌گذرد».

گفت‌وگوی ما با حجت الاسلام مرتضی رحیمیان، از اساتید ستاد اقامه نماز در خصوص روشن شدن ابعاد حق‌الله و این ادعاست. اینکه آیا رحمان و رحیم و بخشنده بودن خداوند، دلیلی موجه بر گذشت از حق‌الله و سبک شمردن نماز یا کوتاهی در انجام فرایض دینی است؟

نبخشیدن حق‌الناس در قیامت

حجت‌الاسلام رحیمیان در ابتدا با اشاره به تأکید قرآن و ائمه اطهار(ع) بر ضرورت رعایت حق‌الناس، می‌گوید: در روایات آمده خداوند متعال به عزت و جلال خود قسم خورده در قیامت از هر چه بگذرد، از حق‌الناس نخواهد گذشت. این تفکر و توجه به حق‌الناس بسیار پسندیده است، اما برای این جمله که اگر کسی حق‌الناس را رعایت کند، خدا حق‌الله را می‌بخشد؛ چه دلیل، آیه یا روایتی دارید که مراجع عظام تقلید در این هزارو400 سال ندیده‌اند؟ آیا خداوند مطلبی را به شما گفته که به پیامبر(ص) و امامانش نگفته است؟ زیرا پیامبر اکرم(ص) و 12 امام(ع) همیشه توصیه می‌کردند مواظب ظلم به مردم باش و در کنار آن، همگی متفق‌القول به خواندن نماز سفارش می‌کردند و با اینکه به هیچ بنده‌ای ظلم نمی‌کردند، باز نماز می‌خواندند.

او ادامه می‌دهد: اگر فقط رعایت حق‌الناس کفایت می‌کند و خواندن نماز مهم نیست، پس چرا در آیات بسیاری از قرآن کریم به خواندن نماز توصیه شده است؟ نماز در تمام ادیان الهی به عنوان برترین آیین عبادی و رکن معنویت و ارتباط با خداوند مطرح بوده است. حضرت ابراهیم(ع) از خداوند درخواست کرد «پروردگارا من و ذریه‌ام را بر پا دارنده نماز قرار ده» یا به حضرت موسی(ع) در کوه طور خطاب شد «همانا من الله هستم، معبودی جز من نیست؛ مرا پرستش کن و نماز را برای یاد من برپا دار». حضرت عیسی(ع) نیز می‌گوید «مرا توصیه به نماز و زکات مادام که زنده‌ام کرده است».

رعایت حق‌الناس یا انجام واجبات؟

کارشناس مرکز تخصصی نماز تشریح می‌کند: در آیین مقدس اسلام نماز جایگاه ویژه‌ای دارد و در قرآن کریم بر آن تأکید فراوان شده است. خداوند در قرآن، 17 مرتبه فرموده است باید، باید و باید نماز بخوانید. در قرآن کریم خدا بی‌نمازها را تهدید می‌کند. در آیه42 سوره مدثر آمده است: «اهل بهشت از برخی اهل جهنم ـ در حالی که عذاب می‌شوند ـ می‌پرسند چه چیزی شما را در این جهنم قرار داد؟ یکی از دلایلی که جهنمیان ذکر می‌کنند این است که می‌گویند از نمازگزاران نبودیم». اگر فقط رعایت حق الناس کفایت می‌کرد خداوند نباید دستور به نماز می‌داد.

رحیمیان به برخی از آثار دنیوی و اخروی نماز اشاره و بیان می‌کند: نماز بزرگ‌ترین و محکم‌ترین تکیه‌گاهی است که انسان‌ها را از سرگردانی و بلاتکلیفی نجات داده و راهنمای ما در این دنیاست. نماز پشتوانه‌ای در بحران‌های زندگی و در غم‌ها و مشکلات است، زیرا به انسان قدرت ایمان، اراده و صبر می‌دهد و او را از ناامیدی دور می‌کند. نماز ذکر خداست و ذکر خدا آرامش‌دهنده قلب‌ها، الا بذکر الله تطمئن القلوب. علاوه بر آن، نماز تعظیم در برابر خدا و عزت انسان را در پی دارد، عامل وحدت‌بخش بوده و نظم و انضباط ایجاد می‌کند. نظافت و پاکیزگی، رعایت حقوق دیگران، احترام به پدر و مادر، رعایت پوشش اسلامی، استحکام بنیان خانواده، آشنایی با مسائل سیاسی و اجتماعی جهان، آرامش روانی و پرورش تمرکز ذهن بخشی دیگر از آثار نماز است.

حق‌الناس در برابر حق‌الله

پژوهشگر ستاد اقامه نماز یادآور می‌شود: تمامی دستورات خدای تبارک و تعالی، برای انسان فایده‌ای دارند و اگر فردی به هر دلیل آن دستور را رعایت نکند، از فواید آن بهره‌مند نمی‌شود. حتی اگر کسی حق‌الناس را به صورت کامل رعایت کند، روز قیامت به‌خاطر نماز نخواندن از فواید بی‌شمار نماز بهره‌مند نمی‌شود. طبق آنچه پیامبر اکرم(ص) فرمود، نماز نوری در قیامت برای مؤمنان است. اَلصَّلاَةُ نُورُ اَلْمُؤْمِنِ. خداوند در آیه 13 سوره حدید می‌فرماید: «مردان و زنان منافق به مؤمنان می‌گویند نظری به ما بیفکنید تا از نور شما پرتویی برگیریم. به آن‌ها گفته می‌شود: به پشت سرِ خود بازگردید و نوری بدست آورید». نماز هزاران فایده برای دنیا و آخرت و جسم و روح ما دارد و به بهانه اینکه حق‌الناس را رعایت می‌کنیم، نباید نماز را سبک بشماریم.

حجت‌الاسلام رحیمیان در پایان با بیان اینکه هر حق‌الناسی حق‌الله هم است، می‌گوید: همه چیز حتی انسان‌ها مملوک خدا هستند و اگر هر حقی از کسی ضایع شود، در واقع حق خدا ضایع شده است. ضمن اینکه اگر حقی ضایع شود، چه حق‌الله چه حقالناس، برای خدای رحمان ضرری ندارد بلکه این آدمی است که ضرر می‌کند. ضایع کردن حق‌الله که نماز نخواندن یکی از مصادیق آن است، یعنی ظلم به خود و این ظلم مستلزم عذاب الهی است، مگر آنکه خدای رحیم آن را ببخشید.